Tục thờ tứ bất tử - tín ngưỡng độc đáo của Việt Nam

Trước khi các tôn giáo lớn định hình trên mảnh đất hình chữ S, người Việt đã phát triển tín ngưỡng của riêng mình. Ngoài thờ gia tiên, tổ nghề, các anh hùng chống ngoại xâm..., tục thờ bốn vị Thánh bất tử là Tản Viên, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Bà Chúa Liễu có nhiều nét vô cùng độc đáo.

“Tứ bất tử” là một huyền thoại về việc nhân dân ta tôn vinh và thờ phụng “bốn vị thánh không bao giờ chết” (Tứ bất tử): Thánh Tản Viên, Thánh Gióng, Thánh Chử Đồng Tử và Thánh mẫu Liễu Hạnh. Kể cũng lạ, vì các vị thánh thần mà dân gian tôn sùng thì rất nhiều, vậy mà chỉ có 4 vị được đặt riêng ra, liệt vào hạng “siêu thánh”. Tuy nhiên, nếu nghiên cứu kĩ về mọi phương diện, chúng ta sẽ tìm ra được những căn nguyên sâu xa, vừa độc đáo, vừa giàu chất văn hoá sử thi của truyền thuyết dân tộc được lưu truyền bao đời nay trong dã sử.

Hình ảnh minh họa tứ bất tử do họa sĩ người Việt vẽ nên. Từ trái sang: Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đạo Tử, Thánh Mẫu Liễu Hạnh

Tài liệu xưa nhất về thuật ngữ Tứ bất tử là bản Dư địa chí, in trong bộ Ức Trai di tập. Nguyễn Tông Quai ở thế kỷ XVII là người đầu tiên giải thích thuật ngữ Tứ bất tử, khi ông chú giải điều 32 trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi. Lời chú ấy như sau:

"... Người đời Thanh nói: Tản Viên Đại Vương đi từ biển lên núi, Phù Đổng Thiên Vương cưỡi ngựa bay lên không trung, Đồng tử nhà họ Chử gậy nón lên trời; Ninh Sơn (nay là Sài Sơn) Từ Đạo Hạnh in dấu vào đá để đầu thai. Ấy là An Nam Tứ bất tử vậy".

Kiều Oánh Mậu người làng Đường Lâm là nhà học giả cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, trong lời Án sách Tiên phả dịch lục có viết:

"Tên các vị Tứ bất tử của nước ta, người đời Minh cho là: Tản Viên, Phù Đổng, Chử Đồng Tử, Nguyễn Minh Không. Đúng là như vậy. Vì bấy giờ Tiên chúa (Liễu Hạnh) chưa giáng sinh nên người đời chưa thể lưu truyền, sách vở chưa thể ghi chép. Nay chép tiếp vào".

Những thông tin về Tứ bất tử trong thư tịch Hán Nôm, hiện đang lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Các tài liệu tiếng Việt hiện đại về Tứ bất tử thì phong phú hơn và thường khẳng định tứ bất tử gồm: Tản Viên Sơn thần, Phù Đổng Thiên vương, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh Công chúa. Ví dụ như Nguyễn Tuân (1910-1987), trong thiên truyện Trên đỉnh non Tản in trong tập Vang bóng một thời, có viết:

"... Bốn vị Tứ bất tử nơi thế giới u linh: thánh Tản Viên, chúa Liễu Hạnh, Chử Đồng Tử, và Phù Đổng thiên vương".

1. Sơn Tinh (Hay Vị Tản Viên Sơn Thánh) 
 

Con số bốn trong dân gian từ xưa đã có nhiều ý nghĩa mang tính triết lý: Bốn phương tám hướng, tứ hải giai huynh đệ, tứ trụ triều đình, tứ tuyệt... mọi cơ cấu giá trị vật chất tinh thần nhiều khi được bắt đầu bằng "bộ tứ".  Thánh Tản Viên được coi là vị thánh được nhắc tới đầu tiên. Có lẽ đây là vị thánh liên quan tới truyền thuyết về việc bảo tồn, giữ gìn đất nước trong cuộc đấu tranh đối chọi với thiên nhiên và với giặc ngoại xâm của dân tộc.

Thánh Tản Viên - Sơn Tinh xuất hiện trong truyền thuyết Sơn Tinh Thủy Tinh ở Việt Nam. Theo dân gian, Ngài cai quản dãy núi Ba Vì (tức núi Tản Viên). Theo đó, tâm thức dân gian của người Việt, Tản Viên Sơn Thánh là vị thánh biểu đạt cho những khả năng to lớn và vĩnh viễn. Ngài tượng trưng cho sự ước vọng chinh phục tự nhiên, chiến thắng thiên tai.

Tục lệ thờ Đức Thánh Tản có từ rất lâu. Khoảng 250 năm trước Công Nguyên, An Dương Vương cho lập đền thờ đức Thánh trên núi Tản Viên, gọi là Đền Thượng, nay thuộc Ba Vì, Sơn Tây, ngoại thành Hà Nội. Cứ ba năm một lần, vào 15 tháng giêng âm lịch, tại đây diễn ra lễ hội lớn, với hàng vạn người tham dự. Lễ hội gồm nhiều hoạt động như rước bài vị thánh Tản, đánh cá sông (99 con) làm gỏi dâng tế, lễ rước Thánh bà Mỵ Nương, múa gà, đấu cờ, hát đúm…

Vào ngày hội lễ, nhà Vua hoặc tự thân hoặc cử đại quan tới dâng hương. Ngày nay, các vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước và chính phủ cũng thường tới dự lễ tại đền chính trên núi Ba Vì, Hà Nội.

2. Thánh Gióng (Hay Vị Phù Đổng Thiên Vương)

Thánh Gióng là vị anh hùng dân tộc đã có công đánh thắng giặc Ân và giữ yên bờ cõi. Ngài tượng trưng cho tinh thần chống ngoại xâm và sức mạnh tuổi trẻ. 

Xuất thân trong một gia đình nông dân, đứa trẻ lên 3 tuổi không biết nói cười, sống trong tình thương của mẹ và bà con ở làng Gióng, ven sông Đuống (nay là làng Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội). Rồi giặc Ân hung dữ từ phương Bắc tràn tới. Trước nguy cơ diệt vong của dân tộc, đứa trẻ 3 tuổi bỗng cất tiếng đòi đi đánh giặc và vươn mình biến thành một tráng sĩ có sức mạnh tuyệt luân, cầm roi sắt, mặc giáp sắt, cưỡi ngựa sắt hí ra lửa, dũng mãnh xông trận. Roi sắt gãy thì nhổ tre đằng ngà làm vũ khí diệt giặc. Lúc thắng trận, quê hương được thái bình, vị anh hùng cởi bỏ giáp trụ, không màng vinh hoa phú quý, lặng lẽ lên đỉnh núi Vệ Linh (núi Sài tại Sóc Sơn, Hà Nội) bay về trời.

Vua Hùng ghi nhận công lao của Ngài, phong danh hiệu Phù Đổng Thiên Vương và cho lập đền thờ tại Vệ Linh. Làng Gióng được đổi tên thành làng Phù Đổng. Hàng năm vào ngày 9 tháng 4 âm lịch, làng tổ chức lễ hội rất long trọng, tái hiện truyền thuyết Thánh Gióng với các hoạt động như tập trận, đấu cờ người… Năm 2010, lễ hội Thánh Gióng đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

3. Chử Đồng Tử (Còn Là Chử Đạo Tổ)

Chử Đạo Tổ là nhân vật thứ 3 trong Tứ bất tử, Ngài tượng trưng cho tình yêu, hôn nhân và sự sung túc, giàu sang. Huyền thoại Chử Đồng Tử thể hiện những câu chuyện của Đạo Giáo, Đạo Thần Tiên. Đây là một tín ngưỡng vốn du nhập từ Trung Hoa vào nước ta từ rất sớm.

Chử Đồng Tử, vị thần bất tử thứ 3, sinh ra ở xã Dạ Trạch, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên. Cha mẹ mất sớm, Chử Đồng Tử sống bằng nghề đánh cá, nghèo đến nỗi không có một mảnh khố che thân. Một hôm, tình cờ thấy thuyền công chúa Tiên Dung - con Vua Hùng đi qua, chàng buộc phải giấu mình trong cát. Nào ngờ, công chúa lại sai người quây màn tắm ngay chỗ trú thân của chàng. Nhờ duyên trời định, Tiên Dung mang lòng yêu và muốn cưới chàng trai nghèo khó. Vua Hùng không thuận, toan bắt Chử trị tội. Chử Đồng Tử và Tiên Dung phải ở lại trong dân, làm mọi nghề sinh sống, rồi đi buôn, gặp kỳ nhân trên Biển Đông truyền dạy tu hành Phật pháp. Hai người đắc đạo thành tiên và bay về trời trở thành Thánh.

Nội dung huyền thoại Chử Đạo Tổ là tín ngưỡng Đạo giáo lại mang màu sắc tín ngưỡng dân gian thuần Việt. Ông chính là người đi tiên phong trong cuộc thụ phép thần tiên để phù hộ và truyền dạy cho thế hệ con cháu người Việt. Cho nên, người xưa đã tôn vinh Chử Đồng Tử là Chử Đạo Tổ là.

4. Công Chúa Liễu Hạnh Hay Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Liễu Hạnh

Mẫu Liễu Hạnh là vị Thánh nữ duy nhất trong Tứ bất tử và cũng là người duy nhất có thật chứ không phải chỉ là truyền thuyết. Bà đã được sự trọng dụng của các triều đại phong kiến ở thời nhà Hậu Lê, thời nhà Nguyễn. 

Mẫu Liễu Hạnh được cấp nhiều sắc phong và tôn phong là “Mẫu nghi thiên hạ — Mẹ của muôn dân”. Sau này, Bà cùng quy y cửa Phật. Mẫu Liễu Hạnh còn được cho là người đứng đầu hệ thống Tam phủ, Tứ phủ thờ đạo Mẫu.

Sự tích kể rằng Liễu Hạnh nguyên là con gái của Ngọc Hoàng Thượng Đế, vì tinh nghịch làm mẻ một chiếc chén ngọc mà bị đày xuống trần, rồi được Phật Tổ cứu giải và cho đầu thai làm con gái họ Lê ở Phủ Giầy, Vụ Bản, Nam Định. Bà là người công dung ngôn hạnh, được hiển thánh trở thành một vị thần linh thiêng, chuyên phù trợ người lành, đặc biệt là phụ nữ, trẻ thơ, đồng thời thẳng tay trừng trị kẻ ác. Dân nhớ ơn công đức của Bà, lập đền thờ ở nhiều địa phương khác nhau.

Sự tích Bà Chúa Liễu Hạnh phản ánh hình ảnh người phụ nữ Việt Nam tài hoa và đức hạnh, tận tâm tận hiếu, chung thủy tình nghĩa vợ chồng, nhân ái với người nghèo khổ, bảo vệ người lành, trừng trị kẻ ác. Bà được tôn thờ là “Thánh Mẫu linh thiêng - Mẹ của muôn dân.” Thờ Bà Chúa Liễu thể hiện niềm tôn kính người Mẹ vĩ đại, quyền năng và đức độ vô lượng.

Vì vậy, trong tiềm thức của người Việt Nam, Mẫu Liễu Hạnh là một vị thần biểu tượng cho khát vọng tự do, phóng khoáng. Đồng thời thoát khỏi những quy tắc ràng buộc của xã hội dành cho người phụ nữ. 

Cho nên, nhiều làng xã ở phía bắc Việt Nam đều có đền thờ Bà. Hàng năm, lễ hội Thánh Mẫu Liễu Hạnh được tổ chức vào ngày 3 tháng 3 âm lịch.

Việc phụng thờ Tứ bất tử là một tín ngưỡng dân gian khắc sâu vào đời sống tâm linh của người.

Tục thờ Tứ bất tử là một tục lệ mang mầu sắc tín ngưỡng nhưng lại phản ánh đậm nét truyền thuyết lịch sử và có giá trị văn hóa rất sâu sắc. Ðây chính là nền tảng tư tưởng làm nên cốt cách của con người Việt Nam: Kiên trung, bất khuất, thông minh, sáng tạo, tình nhà nghĩa nước hài hòa. Chất nhân văn được kết tinh, chắt lọc trong bao chặng đường lịch sử đã làm nên biểu trưng hiển hách nhất của con người Việt Nam ta. Ðó là bề dày, là cội nguồn của đời sống tinh thần làm nên sức mạnh của dân tộc trong mọi hoàn cảnh từ xưa tới nay.

Nguồn: Tổng hợp