Chùa Một Cột - Hành trình đi tìm hình dáng thực sự chưa có lời giải

Chùa Một Cột có tên ban đầu là Liên Hoa Đài (蓮花臺) tức là Đài Hoa Sen với lối kiến trúc độc đáo: một điện thờ đặt trên một cột trụ duy nhất. Liên Hoa Đài là công trình nổi tiếng nhất nằm trong quần thể kiến trúc Chùa Diên Hựu (延祐寺), có nghĩa là ngôi chùa "Phúc lành dài lâu". Công trình Chùa Diên Hựu nguyên bản được xây vào thời vua Lý Thái Tông mùa đông năm 1049[5] và hoàn thiện vào năm 1105 thời vua Lý Nhân Tông[6] nay đã không còn. 

Công trình Liên Hoa Đài hiện tại nằm ở Hà Nội là một phiên bản được chỉnh sửa nhiều lần qua các thời kỳ, bị Pháp phá huỷ khi rút khỏi Hà Nội ngày 11/9/1954 và được dựng lại năm 1955 bởi kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng theo kiến trúc để lại từ thời Nguyễn. Đây là ngôi chùa có kiến trúc độc đáo ở Việt Nam.

Diên Hựu Tự là ngôi chùa đại diện cho đoá sen mà Phật Bà Quan Âm ban tặng cho vua Lý Thái Tông trong một lần nằm mộng. Đồng thời, đây cũng là nơi được nhà vua lựa chọn để làm lễ tế mỗi dịp rằm và mùng một hàng tháng với mong ước cầu cho quốc thái dân an.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, chùa được xây dựng vào năm Kỷ Sửu, niên hiệu Sùng Hưng Đại Bảo 1 (1049), đời Lý Thái Tông. Có một câu chuyện gắn liền với Chùa Một Cột, đó là một hôm, vua Lý Thái Tông (1028-1054) chiêm bao thấy Phật Quan Âm tọa trên tòa sen đưa tay dắt vua lên tòa. Tỉnh dậy, vua kể lại cho các quan, nghe xong sư Thiên Tuế khuyên nhà vua xây chùa, dựng cột đá ở giữa hồ, xây chùa hình tòa sen của Phật Quan Âm. Chùa xây xong có hình đài sen nghìn cánh đỡ tòa Phật sắc hồng, trong đặt tượng Phật vàng lấp lánh. Các nhà sư đến làm lễ, đi vòng quanh chùa niệm Phật cầu phúc cho vua sống lâu, cũng vì thế mà chùa có tên là Diên Hựu. Diên Hựu có nghĩa là “phúc lành dài lâu”.

Theo một số nhận xét: Chùa Một Cột chính là biểu tượng của trí tuệ, sự trường thọ, và sự cứu rỗi; mang triết lý nhân văn sâu sắc với các hình vuông bên ngoài đại diện cho âm và các cột hình tròn đại diện cho dương (kể cả chùa bên trên và ao hình vuông phía dưới). Vẻ đẹp của nó không chỉ có vẻ uy nghi cổ kính, mà còn ẩn chứa phong thái thanh lịch và nhẹ nhàng của cõi Phật. Đặc biệt, chính cảnh quan, ao và cây cối xanh mát còn khiến bất cứ ai khi đặt chân tới đây cũng thấy gần gũi, tinh tế, như được gột sạch bụi trần, chỉ còn lại những ý niệm hướng thiện và tâm hồn thanh thản.

Nghiên cứu một số tài liệu lịch sử thì chùa được trùng tu, sửa chữa nhiều lần, qua các triều đại của nhà Trần, hậu Lê và Nguyễn. Chùa hiện nay xây dựng vào năm 1955, song vẫn giữ được cấu trúc của đài Liên Hoa, với kết cấu hình vuông, lợp ngói ta, mỗi chiều dài 3m, 4 mái cong, trên có lưỡng long chầu nguyệt. Trong đài tôn trí tượng Bồ tát Quán Thế Âm.

Kiến trúc Một Cột hiện còn chỉ là một bản phục dựng trên cơ sở phong cách và kĩ thuật triều Lê-Nguyễn. Đó chỉ là một sự bảo lưu về hình dáng kiến trúc, chứ không thể giữ nguyên được hình thái kiến trúc, kĩ thuật xây dựng, và phong cách kiến trúc, phong cách trang trí mĩ thuật của thời Lý.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ trong bài nghiên cứu năm 1999 đã đưa ra các dẫn chứng chứng minh: lối kiến trúc một cột tương đồng với kiến trúc từng tồn tại trên cột đá chùa Dạm.[12] Năm 2013, theo nghiên cứu của Tiến sĩ Trần Trọng Dương: "toàn bộ chùa Diên Hựu được thiết kế theo đồ hình mandala mô phỏng một tiểu vũ trụ trong thế giới quan Phật giáo." Trong đó, "Liên hoa đài ở chùa Diên Hựu là một "bông sen nghệ thuật khổng lồ" (chữ dùng của Chu Quang Trứ).

Theo một số nhà nghiên cứu, lối kiến trúc một cột có từ trước đời nhà Lý. Ở Hoa Lư, Ninh Bình trong ngôi chùa Nhất Trụ mà con gái vua Đinh Tiên Hoàng tu hành, có một cây cột đá cao, tám cạnh, khắc bài kinh Lăng Nghiêm, đề niên hiệu thời Lê Hoàn (981–1005). Phía trên cột là tòa sen chạm. Năm Long Thụy Thái Bình thứ năm đời Lý Thánh Tông (1058) có xây điện Linh Quang ở Thăng Long, phía trước điện dựng lầu chuông, một cột tám cạnh hình bông sen.

Kế thừa các thành quả nghiên cứu sau hơn 20 năm, ngày 10/10/2020, nhóm các nhà nghiên cứu, kiến trúc sư và họa sĩ - SEN Heritage đã tổ chức tọa đàm đưa ra một phương án tái lập kiến trúc nguyên bản của chùa Diên Hựu, trong đó trung tâm là kiến trúc hoa sen một cột sáu cạnh đời Lý (độc trụ lục giác liên hoa lâu - theo "Việt sử lược") của Liên Hoa Đài bằng hình ảnh 3D và công nghệ thực tế ảo. Buổi tọa đàm có sự góp mặt của giới chuyên môn như nhà sử học Dương Trung Quốc, nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ, Tiến sĩ Trần Trọng Dương,... và giới báo chí.

Bản phỏng dựng kết cấu một cột từ các tư liệu khảo cổ. Nguồn: Sen Heritage

Tuy nhiên, bản phục dựng này cũng vấp phải nhiều ý kiến trái chiều. 

Một số người khi góp ý rằng: nhóm Sen Heritgae không có chuyên gia khảo cổ hay kiến trúc, mắc những sai lầm cơ bản về kiến trúc cổ truyền, đó là một bản phỏng dựng không có nền tảng khoa học. Lý do họ phủ định là: bản phỏng dựng của Sen Heritage đã sử dụng đấu củng. TS. Nguyễn Hồng Kiên viết: việc sử dụng định đề "Kiến trúc thời Lý là kiến trúc Đấu Củng" chưa được BẤT KỲ AI trong giới nghiên cứu khảo cổ đồng thuận, khiến ý tưởng phỏng dựng không có NỀN TẢNG KHOA HỌC”. Thực sự thì không hẳn như vậy.

Quan điểm của TS. Nguyễn Hồng Kiên cho rằng: không được dùng cột đá chùa Dạm để phỏng dựng lại chùa Một Cột thời Lý. Vì cột Dạm là một “hiện vật độc lập tự thân”, “đó là một tác phẩm điêu khắc”. 

Trong nhiều chục năm qua, giới học giả đã không ngừng có những nghiên cứu “xuyên thời gian” để đi tìm “diện mạo chùa Một Cột thời Lý”, “chùa Một Cột thuở ban đầu”. Bởi vì, ta biết rằng, kiến trúc Một Cột hiện còn chỉ mới phục dựng từ năm 1955 bởi kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng sau khi chùa bị đặt bom đánh sập vào cuối năm 1954. Phong cách của kiến trúc này là vào cuối triều Nguyễn, dựa trên bản vẽ kĩ thuật của EFEO năm 1923. 

Nguồn: Tổng hợp